Zespół halucynacji wibracyjnych

Nasze postrzeganie świata płata nam różne psikusy. Zdarza się często, że jesteśmy pewni, że widzimy rzeczy nieistniejące, rzadziej — że słyszymy słowa czy dźwięki nigdy nie wydawane. Teraz okazało się, że czujemy dotyk nieistniejących przedmiotów, a ściślej — czujemy na ciele ruch rzeczy nieruchomych.

fot. Franciszek Vetulani

Ogólnie zjawiska takie należą do kategorii apofenii, czyli przekonaniu o odnalezieniu ważnych wzorców lub związków w chaotycznych, bezsensownych informacjach, przekazywanych przez nasze zmysły. Takimi apofeniami były na przykład wróżby z trzewi zwierząt ofiarnych czy lotu ptaków. Najważniejszymi przykładami apofenii są pareidolie: postrzeganie określonych obrazów na chmurach (ulubiona zabawa niektórych dzieci), pojawianie się świętych obrazów na brudnych szybach lub świeżo odciętych konarach drzew (Matka Boska Lechicka), pojawianie się postaci w dymie (diabeł na płonących World Trade Center Towers) lub płomieniach (Jan Paweł II w ognisku, na górze Matyska). Zdarzają się też pareidolie słuchowe, na przykład przeświadczenie, że słyszymy polską mowę w autobusie, w którym wszyscy mówią po angielsku. Szczególną grupę stanowią pareidolie takie, jak słyszenie nieistniejącego pukania do drzwi, lub głosów niedawno zmarłych współmałżonków. Tego rodzaju zjawiska należą już do kategorii halucynacji, czyli postrzeżeń w nieobecności bodźca, podczas gdy większość pareidolii wzrokowych to tylko zła interpretacja percepcji realnych przedmiotów.

Ostatnio zwrócono uwagę na pareidolie, a właściwie halucynacje dotykowe, związane  z używaniem telefonów komórkowych. Telefony komórkowe w ciągu kilku lat zmieniły nasze życie i zachowanie, a dla większości osób stały się niezbędnym elementem życia codziennego — wracamy do domu po pozostawioną tam przez roztargnienie komórkę. Szersze badania naukowe nad tym, jak telefony komórkowe wpływają na nasze życie i zachowanie podjęto jednak dopiero pięć lat temu.

W roku 2007 doktorant California School of Professional Psychology w Alliant International University, David J. Laramie, obronił przygotowywaną pod kierunkiem znanej psycholożki, Lindy Beckman, pracę doktorską zatytułowaną Emotional and behavioral aspects of mobile phone use (Aspekty emocjonalne i behawioralne używania telefonu komórkowego), w której pierwszy raz zwrócił uwagę między innymi na to, że około 2/3 z 320 przebadanych dorosłych użytkowników telefonów komórkowych słyszało czasami nieistniejące dzwonki telefonów, które nazwał „dzwonkami fantomowymi”. Wyniki te zainteresowały media i zainicjowały dyskusje na blogach naukowych. Wkrótce potem okazało się, że częściej niż słyszenie nieistniejących dzwonków telefonów komórkowych wyczuwamy ich niemające w rzeczywistości miejsca wibracje.

Zjawisko wibracji fantomowych (które poprawnie należałoby nazwać halucynacjami wibracyjnymi, ale słowo „halucynacja” sugeruje poważne zaburzenie umysłowe) zostało dostrzeżone, kiedy 28-letni Kanadyjczyk, Steven Garrity, wkrótce po otrzymaniu pierwszego telefonu komórkowego zaczął odczuwać wibracje trzymanego w kieszeni spodni telefonu, ale po sięgnięciu poń nie dostrzegł żadnych oznak, wskazujących na to, że telefon rzeczywiście się odezwał. Z czystej ciekawości Garrity opisał te fałszywe alarmy wibracyjne na swoim blogu, i wkrótce otrzymał 30 komentarzy, potwierdzających istnienie tego zjawiska. Temat podchwycił największy tabloidowy amerykański dziennik, USA Today (nakład około 1 800 000 egzemplarzy), publikując artykuł Good vibrations? Bad? None at all? (Dobre wibracje? Złe? Nieistniejące?) z komentarzami kilku wybitnych psychologów. W tym samym czasie amerykański portal America’s Watchtower zamieścił alarmujący wpis Beware of Phantom Vibration Syndrome. It Could Kill You (Strzeż się fantomowych wibracji. Mogą cię zabić), nie udowadniając zresztą rzekomego niebezpieczeństwa.

Nic dziwnego, że po takim wejściu mediów zjawisko określone jako „phantom vibration syndrome” obudziło powszechne zainteresowanie w opinii publicznej, i w końcu doczekało się rzetelnego opracowania naukowego (Rothberg MB, Arora A, Hermann J, Kieppel R, St Marie P, Visintainer P. Phantom vibration syndrome among medical staff. BMJ2010;341:c6914). Badanie ankietowe przeprowadzono na  personelu medycznym Baystate Medical Center w Springfield, Massachussetts. Pracujący tam lekarze i pielęgniarki byli oczywiście wyposażeni w telefony komórkowe oraz pagery, z reguły, ze względu na charakter pracy, używane w trybie wibracji. Badacze chcieli w pierwszym rzędzie zorientować się, jak często występuje zjawisko takich halucynacji dotykowych (tym są bowiem wibracje fantomowe), a w drugim – czy niesie ono jakieś zagrożenia.

Około 3/4 osób zaproszonych do doświadczenia zgodziło się wziąć w nim udział, a badania wykazały, że  wśród badanych 169 osób aż 115 (68%) stwierdziło, że zdarza im się czasem czuć wibracje, mimo tego, że telefon lub pager nie usiłował się komunikować, albo w ogóle nie znajdował się w kieszeni. Pojawianie się halucynacji dotykowych rozwijało się w czasie — tylko 16% donosiło o nich w pierwszym miesiącu używania telefonu, natomiast 61% zaczęło je wyczuwać w czasie pomiędzy miesiącem a rokiem. Jedna czwarta badanych rozwijała zdolność do halucynacji powoli, dopiero po używaniu telefonu przez ponad rok. Zazwyczaj halucynacje wydarzały się rzadko, po kilka na tydzień lub miesiąc, ale u 13% badanych występowały one prawie codziennie. Halucynacje występowały częściej u osób młodych i otrzymujących wiele rzeczywistych sygnałów. Dla większości z nich nie były specjalnie uciążliwe, a tylko 2% badany stwierdziły, że bardzo im przeszkadzają. Nie jest to więc w zasadzie zjawisko groźne.

Limeryki, kolaż: Ania Mołdawa

Autorzy badania przypuszczają, że halucynacje są syntetyzowane w mózgu w wyniku procesów poznawczych. Bodziec mający duże znaczenie emocjonalne (u badanych mógł oznaczać  konieczność ratowania czyjegoś życia) powtarzany wielokrotnie w okresie stanu podniesionego czuwania (dyżur medyczny), prowadzi do stanu nadwrażliwej czujności, w którym takie wrażenia zmysłowe mogą być odczuwane mimo braku bodźca. Analogiczne sytuacje zachodzić mogą w przypadku halucynacji związanych z niedawno zmarłymi współmałżonkami.

Wspólne życie przez wiele lat jest odczuwane jako powtarzane bodźce zmysłowe o wszelakich modalnościach. Kiedy ich materialna podstawa znika, wciąż można mieć złudzenia ich istnienia. Rzeczywiście w badaniach z Walii okazuje się, że około połowy wdowców lub wdów odczuwa obecność zmarłego partnera, widzi go, słyszy, a nawet z nim rozmawia [Rees WD. The hallucinations of widowhood. BMJ 1971;4:37-41]. Wydaje się, że zjawisko to jest silnie uwarunkowane kulturowo, gdyż badania na wdowach w Tokio wykazały, że takie halucynacje odczuwa tam aż 90% badanych, które w odróżnieniu od Walijek nie niepokoją się tym zjawiskiem, ale obecność męża przy swoim boku po śmierci traktują jako rzecz naturalną [Yamamoto J, Okonogi K, Iwasaki T, Yoshimura S. Mourning in Japan. Am J Psychiatry. 1969;125:1660-1665]. Nie jest również wykluczone, że halucynacje słuchowe dotyczące gróźb lub obraźliwych słów mogą być związane w przeżyciami ze wczesnego niedobrego dzieciństwa.

Kadr z filmu Shutter Island Martina Scorsese

Tak więc zdarzające nam się często przypadki łapania się za kieszeń od spodni czy marynarki, kiedy bezpodstawnie wydaje nam się, że dzwoni nasza komórka, pozwala zauważyć, że żyjemy w świecie, w którym różnego rodzaju halucynacje przeplatają się w naszym mózgu z prawidłowym odczuwaniem rzeczywistości.

***

Może czasem byłoby dobrze odczuwać wibracje telefonów, znajdujących się gdzieś daleko. Najwięcej realnych telefonów przepuszczamy rano w domu — my w kuchni czy łazience, a telefon w kieszeni marynarki lub na biurku w pokoju. Naprzeciw temu problemowi wyszła Nokia, patentując tusz wibracyjny. Nowy smartfon Nokii ma generować pole magnetyczne, mogące na znaczną odległość aktywować ferromagnetyczny tusz, którym można wykonywać tatuaże lub pieczątki na skórze, ewentualnie umieszczać na plastrach. Pole elektromagnetyczne aktywowanego smartfona spowoduje odczuwalne na skórze drgania, inne dla nadchodzących rozmów, inne dla sms-ów. Jeżeli ten pomysł się upowszechni, ciekawe ile wibracji tatuażowych będzie rzeczywiście reakcją na telefon, a ile halucynacjami?

O różnych ciekawych i dla niektórych nawet może szokujących pareidoliach można przeczytać także na blogu Szescstopni.

~ - autor: vetulani w dniu 26 marca, 2012.